सूचना प्रविधिको तीव्र विकाससँगै साइबर अपराध पनि तीव्र रूपमा बढ्दै गइरहेको छ। ह्याकिङ, अनलाइन ठगी, डाटा चोरी, सामाजिक सञ्जालमा दुर्व्यवहारजस्ता अपराधहरू दिनप्रतिदिन जटिल बन्दै गएका छन्। नेपालमा पनि साइबर सुरक्षा तथा कानुनी व्यवस्थालाई प्रभावकारी बनाउन पहल भइरहेको छ।
यस लेखमा साइबर अपराधका प्रकार, नेपालमा रहेका कानुनी व्यवस्था, र डिजिटल दुनियाँमा सुरक्षित रहने उपायहरूबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिनेछ।
१. साइबर अपराध भनेको के हो?
साइबर अपराध भनेको कम्प्युटर, मोबाइल, इन्टरनेट वा डिजिटल प्रविधिको माध्यमबाट गरिने कुनै पनि गैरकानुनी वा आपराधिक गतिविधि हो।
मुख्य साइबर अपराधहरू:
ह्याकिङ – कम्प्युटर वा अनलाइन प्रणालीमा अनधिकृत पहुँच प्राप्त गर्ने कार्य।
फिसिङ – ठगी गर्ने उद्देश्यले नक्कली इमेल वा वेबसाइट प्रयोग गरी व्यक्तिगत जानकारी सङ्कलन गर्ने कार्य।
अनलाइन ठगी – झूटा अफर देखाएर वा बैंक खाता ह्याक गरेर वित्तीय ठगी गर्ने कार्य।
सोशल मिडिया दुरुपयोग – गलत सूचना फैलाउने, चरित्र हत्या गर्ने, धम्की दिने कार्य।
डेटा चोरी – व्यक्तिगत वा सरकारी गोप्य जानकारी अनधिकृत रूपमा निकाल्ने कार्य।
साइबर बुलिङ – सामाजिक सञ्जालमा अरूलाई मानसिक तनाव दिने वा अपमान गर्ने कार्य।
र्यान्समवेयर आक्रमण – कम्प्युटर वा मोबाइलका डाटालाई लक गरेर फिरौती माग्ने कार्य।
२. नेपालमा साइबर अपराध सम्बन्धी कानुनी व्यवस्था
नेपालमा “इलेक्ट्रोनिक ट्रान्सएक्सन ऐन, २०६३” (ETA 2008) प्रमुख साइबर कानुन हो। यस ऐनअन्तर्गत विभिन्न साइबर अपराधलाई गैरकानुनी मानिएको छ।
मुख्य कानुनी प्रावधानहरू:
अनधिकृत पहुँच (ह्याकिङ) – तीन वर्षसम्म कैद वा दुई लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना।
झूटा वा धोखाधडी सूचना प्रकाशन – पाँच वर्षसम्म कैद वा एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना।
व्यक्तिगत गोपनीयता उल्लङ्घन – दुई वर्षसम्म कैद वा एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना।
डाटा चोरी तथा अनधिकृत उपयोग – तीन वर्षसम्म कैद वा जरिवाना।
साइबर आतंकवाद – पाँच वर्षसम्म कैद वा पाँच लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना।
नेपाल सरकारले “साइबर सुरक्षा नीति, २०७८” पनि लागू गरेको छ, जसले अनलाइन सुरक्षाका लागि नयाँ नियमहरू ल्याएको छ।
३. डिजिटल दुनियाँमा सुरक्षित कसरी रहने?
साइबर अपराधबाट बच्न निम्न उपायहरू अपनाउनु आवश्यक छ।
पासवर्ड सुरक्षाको ध्यान राख्ने
बलियो पासवर्ड प्रयोग गर्नुपर्छ, जसमा अक्षर, नम्बर, र विशेष क्यारेक्टरहरू समावेश हुनुपर्छ।
एउटै पासवर्ड विभिन्न साइटहरूमा प्रयोग गर्न हुँदैन।
दुई-चरणीय प्रमाणीकरण (2FA) सक्षम गर्नुपर्छ।
सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्दा सावधानी अपनाउने
अपरिचित व्यक्तिहरूलाई फ्रेन्ड रिक्वेस्ट स्वीकार गर्नुहुँदैन।
आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी सार्वजनिक रूपमा नहाल्नुहोस्।
शंका लाग्ने लिंक वा ईमेल खोल्नुअघि जाँच गर्नुहोस्।
सुरक्षित इन्टरनेट ब्राउजिङ गर्ने
HTTPS भएका वेबसाइटहरू मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ।
VPN प्रयोग गरेर गोपनीयता सुरक्षित गर्न सकिन्छ।
निःशुल्क Wi-Fi नेटवर्कमा बैंकिङ जस्ता संवेदनशील कार्य नगर्नुपर्छ।
अनलाइन ठगीबाट बच्ने
अपरिचित इमेल वा मेसेजमा दिइएको लिंक खोल्नु अघि सोच्नुपर्छ।
बैंक वा अन्य वित्तीय संस्थाको पासवर्ड र विवरण कसैलाई नदिनुहोस्।
अनलाइन किनमेल गर्दा आधिकारिक वेबसाइट मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ।
कम्प्युटर तथा मोबाइल सुरक्षित राख्ने
एन्टिभाइरस सफ्टवेयर प्रयोग गर्नुपर्छ।
सधैं ओएस तथा एप्स अपडेट गरेर राख्नुपर्छ।
कुनै पनि संकास्पद फाइल वा एप डाउनलोड गर्नुहुँदैन।
४. साइबर अपराधको सिकार भएमा के गर्ने?
यदि तपाईं साइबर अपराधको सिकार हुनुहुन्छ भने, निम्न कदमहरू अपनाउनुहोस्।
प्रहरी साइबर ब्युरोमा उजुरी दिनुहोस्। (काठमाडौं, भोटाहिटी स्थित साइबर ब्युरो कार्यालय)
नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरण (NTA) मा गुनासो दिनुहोस्।
बैंक वा मोबाइल सेवा प्रदायकलाई तुरुन्त जानकारी गराउनुहोस्, यदि वित्तीय ठगी भएको छ भने।
सामाजिक सञ्जालमा दुर्व्यवहार भएमा सम्बन्धित प्लेटफर्म (Facebook, Instagram, Twitter) मा रिपोर्ट गर्नुहोस्।
५. निष्कर्ष
डिजिटल दुनियाँ सुरक्षित बनाउन प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी जोगाउने, साइबर अपराधबारे सचेत रहने, र कुनै पनि शंका लाग्दा सम्बन्धित निकायमा उजुरी दिने बानी बसाल्नु जरुरी छ।
सचेत नागरिक नै सुरक्षित डिजिटल भविष्यको आधार हो।