कुनै पनि लोकतान्त्रिक समाजको सुदृढ विकासका लागि नागरिकहरूको कानुनी साक्षरता अत्यावश्यक छ। कानुनी साक्षरता भनेको व्यक्तिले आफ्नो अधिकार, कर्तव्य, र कानुनी प्रक्रिया बुझ्न सक्ने क्षमता हो। समाजमा कानुनी शिक्षाको अभावले अन्याय, भ्रष्टाचार, र सामाजिक असमानतालाई बढावा दिन्छ। त्यसैले प्रत्येक नागरिकलाई कानुनी ज्ञानको पहुँच गराउनु आवश्यक छ।
१. कानुनी साक्षरता किन आवश्यक छ?
(क) नागरिक अधिकारको संरक्षणका लागि
नेपालको संविधानले नागरिकहरूलाई विभिन्न मौलिक अधिकार प्रदान गरेको छ, जस्तै:
अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता
समानता र गैर-भेदभावको अधिकार
न्याय प्राप्त गर्ने अधिकार
गोपनीयता र स्वतन्त्रताको अधिकार
यी अधिकारहरू कानुनमा सुरक्षित भए पनि, कानुन नबुझेका नागरिकहरू आफ्ना अधिकार गुमाउने सम्भावना उच्च हुन्छ। कानुनी साक्षरता भएमा व्यक्तिले अन्याय वा अत्याचारविरुद्ध आवाज उठाउन सक्छ।
(ख) कानुनी प्रक्रियामा सहजता ल्याउन
कानुन सम्बन्धी जानकारी नहुँदा धेरै व्यक्तिहरू प्रहरी प्रशासन वा अदालतको प्रक्रियाबाट डराउँछन्। कानुनी ज्ञान भएमा:
✔ कानुनी परामर्श लिने सही ठाउँ थाहा हुन्छ।
✔ कसरी मुद्दा दर्ता गर्ने वा न्याय प्राप्त गर्ने बुझ्न सकिन्छ।
✔ अनावश्यक झमेलामा नपरी आफ्नो समस्या समाधान गर्न सकिन्छ।
(ग) अपराध नियन्त्रण र न्यायको पहुँच विस्तार गर्न
कानुनी साक्षरताले नागरिकहरूलाई अपराध र ठगीबाट जोगाउन सहयोग गर्छ। उदाहरणका लागि:
ठगी, घुसखोरी, जबर्जस्ती करणी, घरेलु हिंसा, साइबर अपराध आदि कानुनी रूपमा अपराध हुन्।
यस्ता अपराधको शिकार हुँदा के गर्ने, कहाँ उजुरी दिने, र कानुनी प्रक्रिया कसरी अघि बढाउने भन्ने जानकारी कानुनी साक्षरताले दिन्छ।
(घ) भ्रष्टाचार र सामाजिक अन्यायको अन्त्य गर्न
कानुनी ज्ञान भएका नागरिकहरू सरकारी निकायमा हुने अनियमितताविरुद्ध बोल्न सक्छन्। कानुनी साक्षरता नहुनु भनेको भ्रष्टाचारको वातावरणलाई सहज बनाउनु हो। कानुनी शिक्षा भएमा नागरिकले आफ्नो हकको रक्षा गर्न सक्छन्।
२. कानुनी साक्षरता कसरी हासिल गर्ने?
(क) औपचारिक शिक्षा प्रणालीमार्फत
विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा कानुनी शिक्षा अनिवार्य विषयको रूपमा समावेश गर्नुपर्छ।
कानून अध्ययन गर्ने अवसरलाई सर्वसाधारणका लागि खुला गर्नुपर्छ।
(ख) डिजिटल माध्यमको सदुपयोग
अनलाइन कानुनी परामर्श सेवाहरूको प्रवर्द्धन।
सामाजिक सञ्जाल, वेबसाइट, युट्युबजस्ता प्लेटफर्ममार्फत कानुनी जानकारी प्रचारप्रसार।
(ग) स्थानीय स्तरमा कानुनी सचेतना कार्यक्रमहरू
सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरूले कानुनी सचेतना अभियान सञ्चालन गर्नुपर्छ।
ग्रामिण क्षेत्रमा कानुनी शिविर तथा कानुनी सहायता केन्द्र स्थापना गर्नुपर्छ।
(घ) स्वयंसेवी कानुनी सहायता कार्यक्रमहरू
कानुनी क्षेत्रमा काम गर्ने वकिल तथा संघसंस्थाहरूले निःशुल्क कानुनी सहायता प्रदान गर्नुपर्छ।
महिलाहरू, दलित, आदिवासी, तथा अन्य पिछडिएको वर्गलाई कानुनी शिक्षामा प्राथमिकता दिनुपर्छ।
३. कानुनी साक्षरताको फाइदा
- न्याय प्राप्त गर्न सजिलो – कानुनको ज्ञान भएका व्यक्तिहरूलाई न्याय प्राप्त गर्न कठिन हुँदैन।
- कानुनी प्रणाली पारदर्शी बन्छ – नागरिकहरू सचेत भएपछि भ्रष्टाचार घट्छ।
- समाजमा समानता र न्यायको प्रत्याभूति हुन्छ – कानुनी ज्ञान भएमा सबै नागरिकले समान अवसर पाउँछन्।
- अन्याय, हिंसा, र अपराध नियन्त्रणमा सहयोग गर्छ – कानुनको जानकारी भएका नागरिक सजग हुन्छन्।
निष्कर्ष
कानुनी साक्षरता कुनै विशेष वर्गका लागि मात्र नभई हरेक नागरिकका लागि आवश्यक छ। कानुन बुझ्ने नागरिकले आफ्नो अधिकार सुरक्षित गर्न सक्छ, अन्यायको सामना गर्न सक्छ, र समाजलाई सभ्य बनाउन योगदान दिन सक्छ।
सचेत नागरिक नै सभ्य समाजको आधार हो!