आजको डिजिटल युगमा अनलाइन ठगी दिनप्रतिदिन बढ्दो छ। सामाजिक सञ्जाल, इ-कमर्स साइट, मोबाइल बैंकिङ, क्रिप्टोकरेन्सी, र अन्य डिजिटल माध्यममार्फत आर्थिक ठगी, व्यक्तिगत जानकारी चोरी, र साइबर अपराधका घटनाहरू द्रुतगतिमा वृद्धि भएका छन्। यस्तो परिस्थितिमा, आमनागरिक सचेत हुन आवश्यक छ। अनलाइन ठगीबाट जोगिन र कानुनी उपचार खोज्न के गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा स्पष्ट जानकारी लिनु जरुरी छ।
१. अनलाइन ठगीका प्रमुख स्वरूपहरू
(क) आर्थिक ठगी
नक्कली इ-कमर्स वेबसाइट वा एप्सबाट पैसा असुली गरिन्छ।
झूटा स्किम वा लगानी योजना (Ponzi Scheme) मा लगानी गराउन बाध्य पारिन्छ।
बैंक खातामा अनधिकृत पहुँच लिई रकम चोरी गरिन्छ।
(ख) पहिचान चोरी (Identity Theft)
प्रयोगकर्ताको व्यक्तिगत जानकारी चोरी गरेर क्रेडिट कार्ड, बैंक खाता, वा अन्य डिजिटल सेवाहरू दुरुपयोग गरिन्छ।
सामाजिक सञ्जाल ह्याक गरी गलत सूचना वा ब्ल्याकमेल गरिन्छ।
(ग) फिसिङ (Phishing) र स्क्याम म्यासेज
बैंक वा कुनै सरकारी संस्थाको नक्कली ईमेल वा म्यासेज पठाएर गोप्य जानकारी संकलन गरिन्छ।
“तपाईंले लटरी जित्नुभयो” वा “तपाईंको खाता बन्द हुनेछ” भन्ने जस्ता गलत सूचना प्रयोग गरी ठगी गरिन्छ।
(घ) साइबर ब्ल्याकमेलिङ र अफवाह फैलाउने कार्य
व्यक्तिगत तस्बिर वा भिडियोलाई ह्याक गरेर धम्क्याइन्छ।
गलत सूचनाका आधारमा कसैलाई फसाइन्छ वा बदनाम गरिन्छ।
२. अनलाइन ठगीबाट कसरी बच्ने?
(क) सावधानी अपनाउने उपायहरू
कुनै पनि अनलाइन अफर वा लगानी योजना वास्तविक हो कि होइन भन्ने जाँच गर्ने।
बैंक तथा अन्य डिजिटल खाताका पासवर्ड गोप्य राख्ने र समय-समयमा परिवर्तन गर्ने।
सामाजिक सञ्जाल वा वेबसाइटमा व्यक्तिगत जानकारी अति नै आवश्यक नभएसम्म साझेदारी नगर्ने।
अज्ञात व्यक्तिबाट आएको ईमेल, लिङ्क, वा म्यासेज खोलेर बैंकिङ वा अन्य संवेदनशील जानकारी नदिनु।
सुरक्षित वेबसाइट (HTTPS भएको) मात्र प्रयोग गर्ने।
(ख) अनलाइन भुक्तानी गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू
आधिकारिक वेबसाइट वा एप्समार्फत मात्र भुक्तानी गर्ने।
कुनै व्यक्ति वा अनौपचारिक माध्यमबाट ठूला रकम कारोबार नगर्ने।
डिजिटल वालेट वा क्रेडिट कार्डमा दुई तहको प्रमाणीकरण (Two-Factor Authentication) राख्ने।
(ग) सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू
गोपनीयता सेटिङ (Privacy Settings) अपग्रेड गर्ने।
अपरिचित व्यक्तिहरूसँग व्यक्तिगत जानकारी वा आर्थिक लेनदेन नगर्ने।
कुनै अफर वा स्किम आकर्षक लागे पनि आधिकारिक स्रोतबाट प्रमाणित गर्ने।
३. कानुनी उपचारका उपायहरू
नेपालमा अनलाइन ठगी रोक्न विभिन्न कानुनी व्यवस्था रहेका छन्। ठगीको शिकार भएको खण्डमा कानुनी उपचार खोज्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ।
(क) साइबर अपराधसम्बन्धी कानुनी प्रावधानहरू
नेपालको साइबर ऐन, २०६३ (Electronic Transactions Act, 2063) अनुसार अनलाइन ठगी कानुनी अपराध हो।
कुनै व्यक्तिले अनलाइनमार्फत ठगी गरेमा पाँच वर्षसम्मको कैद वा रु. १ लाखसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन सक्छ।
गलत सूचना, अफवाह, वा नक्कली वेबसाइट चलाउने व्यक्तिलाई कानुनी कारबाही गर्न सकिन्छ।
(ख) उजुरी कहाँ दिने?
साइबर ब्युरो नेपाल प्रहरी – अनलाइन अपराधसम्बन्धी उजुरीका लागि।
जिल्ला प्रशासन कार्यालय वा प्रहरी कार्यालय – आर्थिक ठगी, जबर्जस्ती रकम असुली, वा धम्कीसम्बन्धी उजुरी दिन सकिन्छ।
नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरण (NTA) – नक्कली वेबसाइट वा फोन ठगीसम्बन्धी उजुरी गर्न सकिन्छ।
(ग) उजुरी दिने प्रक्रिया
प्रमाणहरू संकलन गर्ने (स्क्रिनसट, म्यासेज, ईमेल, बैंक ट्रान्जेक्सन)।
नजिकको प्रहरी कार्यालय वा साइबर ब्युरोमा उजुरी दर्ता गर्ने।
आवश्यक परे कानुनी सल्लाह (वकिल वा कानुनी संस्थाहरूबाट) लिने।
४. निष्कर्ष
अनलाइन ठगीबाट बच्न सचेतना अत्यावश्यक छ। कुनै पनि अनलाइन कारोबार वा लेनदेन गर्दा सतर्कता अपनाउनु नै प्रमुख सुरक्षा उपाय हो। यदि कसैले ठगी गरेको छ भने तुरुन्तै प्रमाण संकलन गरी कानुनी उपचारको लागि सम्बन्धित निकायमा उजुरी दिनु आवश्यक छ। डिजिटल युगमा सुरक्षित रहनका लागि प्रविधि र कानुन दुबैको ज्ञान हुन जरुरी छ।