कानुन प्रत्येक नागरिकको दैनन्दिन जीवनसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध राख्ने विषय हो। हामीले कानुन नबुझेको वा नजानेको बहाना गर्दै कुनै गैरकानुनी कार्य गरेमा त्यसको उन्मुक्ति पाइँदैन। “कानुनी अज्ञानता कुनै बहाना होइन” भन्ने सिद्धान्तअनुसार प्रत्येक नागरिकलाई आफ्नो अधिकार, कर्तव्य, र कानुनी दायित्वबारे जान्न आवश्यक छ। यहाँ केही महत्वपूर्ण कानुनहरू छन्, जुन प्रत्येक नागरिकले बुझ्नुपर्छ।
१. नेपालको संविधान र नागरिक अधिकार
नेपालको संविधान, २०७२ ले प्रत्येक नागरिकलाई समान अधिकार प्रदान गरेको छ। निम्न विषयहरू नागरिकका लागि अनिवार्य रूपमा जान्नुपर्ने छन्।
(क) मौलिक अधिकारहरू (धारा १६-४６)
-
जीवनको अधिकार – कुनै व्यक्तिको ज्यान अवैध रूपमा लिने वा अमानवीय व्यवहार गर्नु गैरकानुनी हो।
-
स्वतन्त्रताको अधिकार – हरेक नागरिकलाई विचार अभिव्यक्ति, शान्तिपूर्ण भेला, संघ–संस्था खोल्न, रोजगारी छान्न, बसोबास गर्न स्वतन्त्रता प्राप्त छ।
-
समानताको अधिकार – जात, धर्म, भाषा, लिङ्ग, वर्ग आदिका आधारमा भेदभाव गर्न पाइँदैन।
-
सामाजिक न्यायको अधिकार – कमजोर वर्ग, महिला, दलित, आदिवासी, जनजातिलाई विशेष सुरक्षा र अवसर प्रदान गरिन्छ।
(ख) कानुन अगाडि सबै समान (धारा १८)
कुनै पनि व्यक्तिलाई कानुनको दृष्टिले भिन्न व्यवहार गर्न पाइँदैन। सबै नागरिक समान अधिकारका हकदार हुन्छन्।
२. फौजदारी कानून (आपराधिक कार्य र सजाय)
(क) ठगी र धोखाधडी सम्बन्धी कानून
नेपालको फौजदारी संहिता, २०७४ अनुसार, कसैलाई झुक्याएर, गलत जानकारी दिएर, वा अवैध रूपमा धन सम्पत्ति लिने कार्य ठगी (धारा २४९) अन्तर्गत पर्दछ।
-
ठगी गरेमा दोषीलाई ५ वर्षसम्म कैद वा रु. ५० हजारसम्म जरिवाना हुन सक्छ।
(ख) घरेलु हिंसा विरुद्ध कानून
घरेलु हिंसा (कसुर र सजाय) ऐन, २०६६ ले परिवारभित्र हुने हिंसा (शारीरिक, मानसिक, आर्थिक, यौनजन्य) अपराध मान्छ।
-
पीडितले नजिकको प्रहरी कार्यालय वा महिला आयोगमा उजुरी दिन सक्छ।
(ग) साइबर अपराधसम्बन्धी कानून
इलेक्ट्रोनिक कारोबार ऐन, २०६३ ले अनलाइन ठगी, हैकिङ, गलत सूचना फैलाउने कार्यलाई दण्डनीय अपराध मानेको छ।
-
अपराध प्रमाणित भएमा ५ वर्षसम्म कैद वा रु. १ लाखसम्म जरिवाना हुन सक्छ।
३. सम्पत्ति, उत्तराधिकार, र सम्झौता सम्बन्धी कानून
(क) सम्पत्ति अधिकार (संविधानको धारा २५)
-
प्रत्येक नागरिकलाई आफ्नो श्रमबाट आर्जित सम्पत्ति भोगचलन, विक्रीवितरण, वा हस्तान्तरण गर्ने अधिकार छ।
-
कसैले जबरजस्ती अरूको सम्पत्ति कब्जा गरेमा कानुनी कारबाही हुन सक्छ।
(ख) उत्तराधिकार र सम्पत्ति बाँडफाँड
-
नेपालमा छोरा र छोरी दुबैलाई समान सम्पत्ति अधिकार हुन्छ।
-
अभिभावकको मृत्युपछि कानुनी उत्तराधिकारीलाई सम्पत्ति हस्तान्तरण गर्नुपर्छ।
(ग) लिखित सम्झौताको महत्त्व
-
कुनै पनि व्यवसायिक वा व्यक्तिगत सम्झौता मौखिक नभई लिखित हुनुपर्छ।
-
लिखित सम्झौताले भविष्यमा हुने कानुनी झमेलाबाट बचाउँछ।
४. श्रम तथा रोजगारसम्बन्धी कानून
(क) श्रमिकको अधिकार (श्रम ऐन, २०७४)
-
श्रमिकलाई न्यूनतम पारिश्रमिक, सुरक्षाको ग्यारेन्टी, र उचित कार्यस्थल वातावरण पाउने अधिकार छ।
-
जबरजस्ती श्रम गराउने काम गैरकानुनी हो।
(ख) रोजगार करार र सुविधाहरू
-
रोजगारदाता र श्रमिकबीच लिखित करार (Contract) अनिवार्य हुनुपर्छ।
-
श्रमिकले बीमा, ग्र्याच्युइटी, बिदा, पेन्सन जस्ता सुविधा पाउने हकदार हुन्छन्।
५. यातायात, सडक सुरक्षा, र ट्राफिक नियम
(क) चालक अनुमति पत्र (लाइसेन्स) बिना सवारी साधन चलाउन नपाइने
-
बिना लाइसेन्स सवारी साधन चलाउँदा कानुनी कारबाही हुन्छ।
(ख) मादक पदार्थ सेवन गरी सवारी चलाउन नपाइने
-
मादक पदार्थ सेवन गरी सवारी हाँक्दा ठूलो जरिवाना र कैद सजाय हुन सक्छ।
(ग) हेलमेट/सिट बेल्टको अनिवार्यता
-
मोटरसाइकल चालक र पछाडि बस्ने दुबैले हेलमेट लगाउनुपर्छ।
-
सवारी चलाउँदा सिट बेल्ट अनिवार्य छ।
६. महिलासम्बन्धी कानुनी अधिकार
(क) विवाह सम्बन्धी कानुन
-
विवाहको लागि पुरुष २१ वर्ष र महिला २० वर्ष पूरा हुनुपर्छ।
-
जबरजस्ती विवाह वा बाल विवाह कानुनी अपराध हो।
(ख) महिलामाथि हिंसा र उत्पीडन रोक्ने कानून
-
यौन उत्पीडन, कार्यस्थलमा दुर्व्यवहार, तथा मानव बेचबिखनसम्बन्धी कानून कडा छन्।
-
पीडित महिलाले प्रहरी, कानुनी सहायता केन्द्र, वा महिला आयोगमा उजुरी दिन सक्छन्।
७. उपभोक्ता अधिकार र उपभोक्ता संरक्षण ऐन, २०७५
-
गुणस्तरहीन वा म्याद गुज्रिएको वस्तु बिक्री गर्न पाइँदैन।
-
उपभोक्ताले नजिकको उपभोक्ता मञ्च वा स्थानीय प्रशासनमा गुनासो गर्न सक्छन्।
निष्कर्ष
कानुनी ज्ञान प्रत्येक नागरिकको अधिकार मात्र नभई अनिवार्य कर्तव्य पनि हो। “कानुनी अज्ञानता कुनै बहाना होइन” भन्ने उक्ति हामी सबैका लागि सन्देश हो। कानुनको पालना गर्नु सभ्य समाजको आधार हो, जसले हाम्रा अधिकार सुरक्षित गर्छ र अन्यायविरुद्ध लड्ने बल प्रदान गर्छ। यदि कुनै कानुनी समस्या परेमा, सम्बन्धित निकायमा उजुरी दिने र कानुनी सहायता लिने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
